Waa maxay hogaamintu?

Waa Maxay Hoggaamintu? W/Q. Prof. Abdi Ali Jama.

Hoggaamintu waa iyadoo la isku dayo in la xaqiijiyo ujeeddooyin  cayiman tiiyoo la hawlgalinayo dad. Sida ka muuqata qeexdan, marka hore waa inay jirtaa ujeeddo iyo higsi la gaadhayaa. Taasi waxay keenaysaa in la samaysto qorshe istiraatijyadeed(Strategic Plan) iyo miisaaniyad(Budget). Haddii aanay jirin intaas aan kor ku soo sheegnay markaa wuxu xaalku noqonayaa waraabe dhankii loo eryaaba waa u toos.

Waxa kale oo ka muuqda qeexda kor aan ku soo sheegnay in waxa la hawlgalinayaa ay yihiin banii-aadam. Waxa xoogga la saaray dad.  Qeexdan lama xusin kheyraadka kale ee maadiga ah ee la hawlgalinayo. Sababtu waxa weeye xataa haddii dadku ama waddanku aanu lahayn kheyraad kale ama adduun kale, weli dadku waxay u baahan yihiin hoggaamin. Haddii dad la hayona, adduun  ha yaraado ama ha badnaado’e waa jiraa.

Arrinta ugu muhiimsan ee hogaamiyaha u taallaa waa sidii uu isu cunsiin lahaa ujeeddooyinka uu rabo in la gaadho iyo kheyraadka weyn ee loo yaqaan dadka ee markaa uu haysto. Taasi ma hawlyara, qofkastaana ma hoggaamin karo banii-aadam waayo ma aha waxaynu ka hadlaynaa maamul(managament) ee waxaynu ka hadlaynaa(leadership). Inkastoo labadu wadaagaan waxyaalo badan, haddana aad bey u kala duwan yihiin.

Astaamaha hoggaamiyaha waxa ka mid ah: indheergaradnimo(visionary), aftahanimo(eloquence), soo jiidasho(charisma) iyo qaar kale oo badan. Laakiin intaas oo dhan isagoo leh, haddii uu ku guuldraysto inuu helo kalsoonida dadka wey adag tahay inuu ku guuleysto hoggaamiyuhu hawshiisa hoggaaminta.  Maxaa yeelay sidaynu qeexda ku soo sheegnay waxa la hawlgalinayaa waa bashar. Dadkana haddii aad weydo kalsoonidooda kuma hoggaamin kartid ujeeddoyinka aad higsanayso. Markaa waa in aftahinimadaada, heybadaada iyo indheergaradnimadaada aad ku heshaa kalsoonida dadka. Haddii ay kuu jari waydo intaasoo dhami kalsoonida dadkaaga, waxaad noqonaysaa hogaamiye aan loo qorin inuu najaxo.

Taasi waa ta keenaysa in xidhiidhka ka dhexeeya hoggaamiyaha iyo dadkiisu uu noqdo mid dareen caadifadeed ku dheehan yahay sida labada qof ee jacaylku ka dhexeeyo. Taasi macnaheedu waxa weeye ummadu hoggaamiyaheeda wey caashaqdaa isaguna sidoo kale wuu jeclaadaa iyada.  Markay is doortaana waa sidii laba is jeclayd oo is guursatay. Xidhiidka noocan oo kale ahi waa mid ku dhisan kalgacayl iyo ujeeddo mid ah.  Waxa jirta hal khatar oo haddii labada dhinac iska jiri waayaan, xidhiidhkani noqonayo mid cimrigiisu soo gaabto. Taasi waa khiyaamada ama daacad darrada. Sidaa darteed hoggamiyuhu intuu daacad yahay, wuxu heli karaa kalsoonida dadkiisa, taasoo haddii kale uu halkaas ku waayoyo joharadda ugu qaalisan….Kalsoonida.

Prof. Abdi Ali Jama.

Abdirrahman99@hotmail.com

WWW.profabdiali.blogspot.com

waa intaas oo loo gala sii dhawaado uun.

Waa intaas oo loogala sii dhawaado uun; W/Q. Prof. Abdi Ali Jama.

Waxa muuqata in aynu dhabadii jabsanay oo doorashadu immika aanay ahayn wax innagu adag ficil ahaan. Maaliyad ahaan lafteeda waxan qabaa in aynu samayn karo oo aanay jirin sabab aynu gacanta u hoorsano shisheeyaha si ay inooga caawiyaan qabashada doorashada. Waa arrin ceeb iyo gunnimo ah in aynu sugno gacantaas maadaama waxa laga hadlayaa ay tahay doorashadaadii oo ah gobonimadaadii iyo madaxbanaanidaadii(sovereignty).

Dhinaca kale, waa markii labaad ee aynu qabsano doorasho gole degaan taasoo immika gabogabo ku dhaw. Taasi waa isku day fiican. Waa intaas oo loogala sii dhawaado uun, sidii uu yidhi odaygii wiilkiisa rabay inuu sii  dhiirigaliyo.

Si kastaba ha ahaatee, markaad dheehato natiijada xildhibaanada ka soo baxay xisbiyada waxaad arkaysaa in xisbinamadii la dabamarteeyay(circumvented) oo loo xuubsiibtay reernimadii.  Haddaba waxaynu u baahanahay in haddana mar kale aan u fikirno sidii aynu jidgooyo ugu geli lahayn qabyaaladda dabin ka boodka ah. Haddii aynu u khadidno waxan qabaa in la quusin karo si aanay mar danbe dhabarjebin tan oo kale ah u suurtoobin qabyaaladda iyo kuwa ku adeegta. Laakiin taasi waa haddii iyo haddii loo fikiro iyadoo daacad laga yahay.

Markaynu runta isu sheegno, waa bilaw arrinkeenu oo fari kama qodna. Laakiin waxaynu u baahan nahay in aynu helno ka sakaw siyaasiyiinta kursi doonka ah, cid inoo fikirta oo  musdanbeed(Think tank) inoo noqota oo aan hunguri siyaasadeed lahayn. Ma jiro adduunka waddan tisqaaday oo dawladnimadiisu adkaatay oo aan lahayn musdanbeedkaas aan kor ku soo sheegnay.

Qalad hayga fahmin. Uma jeedo siyaasiga looma baahna. Waxan qabaa in uu ku jiro kaalin loo baahan yahay. Si kastaba ha ahaatee, haddana laguma wada aamini karo aayaha waddanka oo dhan.

 Taas waxa u daliil ah waddamada hanaqaadaay ama tisqaaday. Tusaale: Japan, China and USA. Ma kula tahay  Mr Bush iyo Obama ayaa waddanka mareykan lagu wada aaminay aayahiisa. Xaqiiqadu waxay tahay in ay yihiin jilayaal fiican oo fuliya ujeeddooyinka istiraatijiga ah ee ay degaan ama miiqaan musdanbeedkaasi.

Ma aha ciddaasi siyaasiyiin congress-ka ku jira ama senat-ka , inkastoo qaarkood ay ku jiri karaan. Waxay u badan yihiin cid aan siyaasiyiin aheyn oo ku xidhan ama leh maxadyo cilmi baadhiseed oo inta badan hilaadiya mustaqbalka iyo sidii looga gudbi lahaa caqabadaha hortaagan waddankooda .

Prof. Abdi Ali Jama.

Abdirrahman99@hotmail.com

www.profabdiali.blogspot.com 

ma ka gudbi karaa imtixaanka maamul-wanaagga.

Ma ka gudbi karnaa imtixaanka maamul wanaagga? W/Q:   Prof. Cabdi Cali Jama.

Maamul wanaagu waa habka loo adeegsado awoodda tiiyoo la rabo qofka masuulka ahi inuu muujiyo bannaanyaalnimo, iyo inuu ogalaado in lala xisaabtamo iyadoo loo wada hoggansan yahay sarraynta sharciga. Marka lagu dabaqayo dawlad ama shirkad ama haya’d, mabaadida guud waa isku mid. Waxase jira farqiyo yaryar oo u dhexeeya marka mid kasta gudihiisa laga hawlgalayo.

Taas aan kor ku soo sheegnay waxay ku biyo shubaysaa la dagaallanka musuqmaasuqa, eexda iyo danaysiga doqoniimada ah dhammaantii. Sidaa darteed waa sababta aanay u kala hadhin labada kalmadood ee maamulwanaagga iyo la dagaalanka musuqmaasuqu. Haddii musqmaasuq jiro waxay la macno tahay maamul wanaag ayaan meeshaa ka jirin. Sidaa lidkeeduna waa sax.

Innagu haddii aynu dib ugu noqonno sooyaalkeenna iyo dhaqankeenna, waxu ahaa maamulkeenu mid ku dhisan kalsooni iyo is aaminaad taasoo qofka la aaminay uu xakame u ahaa qiimigiisa iyo sharaftiisu, kan mauuliyadda u dhiibtayna uu kalsooni ku qabay in hebel aanay ka suuragalayn waxyaalaha qaarkood. Si kastaba ha ahaatee, taasi waxay ahayd mid shaqayn karaysay waagii mujtamacu tirada yaraa, taasoo la yaqaanay qof kasta wuxu galo iyo wuxu gudo. Sidaa awgeed, waxa dhici jirtay in boqolkiiba sagaashan ay arrimuhu u socdaan si toos ah oo wax is weydaarisku ku yar yahay.

Hadda iyo maanta oo dadkii bateen, shaadhadhkii la isu soo xidhanayayna bateen, taasoo dawladnimo, ganacsi, iyo samafal intaba la isugu soo dhuuman karo, ma shaqayn karayso sheekadii ahayd in qof ama koox kaligeed lagu aamino awood ama adduun innaga dhexeeya waayo  khasaaraha ka dhalanyaa wuxuu noqonayaa mid saamayn ku leh nolosha jiilasha iyo facaca kala danbeeya. Maxaa yeelay sida dadkii u bateen ayay awooddii dawladnimo iyo tiradii adduunkuba u korodhay. Waagii hore ee dadku ay yaraayeen isla markaana ay u kala qoqobnaayeen qabiil qabiil, awoodda iyo adduunka meel ku ururi karaa wuxu ahaa mid kooban oo ay ka soo kaban karaan ciddaasi haddii wax qaldamaan. Laakiin intii qarnimada iyo dawladnimada aynu yagleelnay, waxaad ogaataa awoodda iyo adduunka aynu isugeyn karnaa inuu yahay mid aad u badan oo aan laga soo waaqsan Karin haddii cidda loo dhiibay ay la kufto xilkaa culus. Taasoo imanaysa marka la waayo xakamaha maamul wanaagga aynu ka hadlayno oo ah imitixaanka ugu adag ee u yaalla waddanka raba inuu u gudbo horumar iyo badhaadhe.

Prof. Abdi Ali Jama

Abdirrahman99@hotmail.com

Profabdiali.blogspot.com

Siyaasaddu ma wasakhad-baa?

Siyaasaddu ma wasakhadbaa? W/Q: Prof. Cabdi Cali Jamac.

 Jawaabtu waa haa iyo maya. Siyaasaddu ma aha wasakh asal ahaanteeda laakiin waxa sahlan sida ay u wasakhowdo, waxanay  ku xidhan tahay qofka siyaasiga ah qiimigiisa,  aqoontiisa ama daacadnimadiisa iyo nidaamka maamul wanaagga ee xakamaynaya ama hagaya.

Siyaasadda aan ka hadlayaa waa waxa loo yaqaan afka ingiriisiga Politics. Kama hadlayo waxa la yiraa policy. Waa laba aad u kala duwan. Tan danbe iyada lafteedu marka afkeena loo turjumo waa siyaasad uun, laakiin micnaheedu waxa weeye:  habka loo maro si loo xaqiiyo ujeeddo cayiman. Waxa ay isku macno dhaw yihiin strategy inkastoo farqi yari u dhaxeeyo. Intaa waxa dheer,  mararka qaarkood erayga policy waxay noqotaaba xeer ama sharci.  Si kastaba ha ahaatee,  macnaheedu  waxu  ku xidhan yahay kolba dulucda laga hadlayo.

Tan aan qormadeenan kaga hadlaynaa waa waxa loo yaqaan politics oo halkan macnaeedu  yahay hogaaminta ummad ama waddan ama u tartankeeda. Markaa cinwaankeena  haddaan u soo noqonno wuxu noqonayaa  micnihiiusu: politicsku ma wasakhbaa ama hogaamintu ma wax xun baa?.

Waxan filayaa in jawaabta weydiintani immika fududaatay ka dib markii aynu yara buhabuhaynay waxay tahay siyaasadi ama innagu waxaynu halkan uga jeedno. Sida aad garan karto siyaasaddu ama hogaamintu ma aha wax sideeda u kharriban; sideebay u noqon kartaa wax xun iyadoo hoggaamintu ah waxa wax lagu hagaajiyo ee dadka lagaga raro guri cas aan baad iyo biyo toona lahayn ee loogu guuro meel barwaaqo iyo badhaadhe leh.

Su’aashu waxay tahay haddaa maxaa had iyo jeer loogu tilmaamaa inay tahay wax aan fiicnayn oo wasakh ah?  Waa run oo  magac ama naanaysi ciyaar ciyaar kuma baxo’e wax baa ka jira in ay tahay wasakh,  maxaa yeelay sida iyada iyo saaxiibkeed u leexdaan ee u dhooqoobaan baa sahlan. Oo waayo?.  Waa weydiin aad fu fiican.

Jawaabtu waxay thay meesha waxa la hogaminayaa waa dad, waxa wax hoggaminayaana waa dad, meesha waxa la maamulayo ee la meelaynayaa waa adduun, awood iyo sed ama fursado. Haddii siyaasiyiintii dad yihiin, waxa meesha yaallaan  xoolo, awood  iyo fursado yihiin, saw garan maysid bani’iidam iyo damacii.

Taas aan kor ku soo  sheegnay waxay keenaysaa in hogaamiyaasha dunida saddexaad ee maamul wanaagga ka qatan ay meesha ku wasakhoobaan waayo ma  jiraan wixii maamulka ama hoggaaminta toosin lahaa. Markaa sidaas bay ku dhooqoobaan inta badan marka ay waayaan wax ka qabta waxa ay dhex dabbalanayaan. Waxaad arkaysaa uun ninkii weynaa oo isku dhammooqay qudhun iyo wasakh oo haddana dadkii  oo arkaya ku leh miyaanan xariir ahayn, side baa wax idinka noqdeen?!!!!!!!!

W/Q. Abdi Ali Jama

Abdirrahman99@hotmail.com

Abdiali.blogspot.com